Spannende situaties, zoals trailerladen/vervoer, scheren, een dierenartsbehandeling, wedstrijd of een nieuwe omgeving, kunnen triggers voor stress bij paarden zijn. Dit gaat vaak gepaard met een verhoogde hartslag en gedragsveranderingen, maar niet elk paard ervaart evenveel stress in een bepaalde situatie en niet elk paard uit
deze stress vervolgens uitwendig op dezelfde manier. Dat maakt het lastig om objectief vast te stellen in hoeverre een
paard stress ervaart. Maar als reactie op stress gebeurt er ook het één en ander in het lichaam van het paard. Tijdens
een stressreactie wordt namelijk cortisol aangemaakt. En dit hormoon is nu juist wel objectief te meten!
HET ‘STRESSHORMOON’ CORTISOL
Cortisol wordt aangemaakt door de bijnier, een orgaan dat een belangrijke rol speelt in de aanmaak van verschillende hormonen. Dit cortisol circuleert vervolgens in de bloedbaan, gebonden (aan eiwit) maar ook ongebonden. Het
ongebonden cortisol wordt via speeksel en urine uitgescheiden. Dit is de biologisch actieve variant (die de effecten op het lichaam heeft), deze variant willen we dus meten. Cortisol speelt een rol bij stress, maar heeft daarnaast onder ‘gewone’ omstandigheden ook invloed op onder meer het immuunsysteem en de eiwitomzettingen, en op het slaap- en waakritme. In de ochtend is de concentratie cortisol in het lichaam normaal gesproken het hoogst. Het neemt gedurende de dag af tot het laagste niveau in de avond. Een stressreactie bij paarden zorgt ervoor dat de bijnieren extra veel cortisol aanmaken. In studies is aangetoond dat de piek van de cortisoltoename op ongeveer twintig minuten na de stressreactie te verwachten is.
TESTEN SPEEKSELMONSTER
Er is voor gekozen om het cortisol in het speeksel te bepalen, omdat speeksel makkelijker te verkrijgen is dan bloed of urine. Daarnaast wordt in het speeksel de ongebonden variant van het cortisol, dat we willen meten, uitgescheiden. De speekselmonsters worden genomen met salivettes. Dit zijn plastic buisjes met een staafvormig watje. Met een langwerpige, smalle klem wordt het watje een minuut lang in de mond van het paard onder de tong (daar zitten de speekselklieren) gehouden en vervolgens weer terug in het buisje gestopt. Heel eenvoudig en niet vervelend voor het paard. In het lab wordt het buisje gecentrifugeerd, waarna het speeksel onderin kan worden opgevangen. Hierin wordt vervolgens het cortisolgehalte getest.
INTERESSANTE VELDSTUDIE
In 2023 voerde GD in samenwerking met Pavo een onderzoek uit waarbij een test is gevalideerd (de betrouwbaarheid aangetoond) voor het meten van cortisol in paardenspeeksel. Paarden werden vervolgens in een veldstudie onder verschillende omstandigheden bemonsterd. We hebben daarbij een aantal interessante bevindingen gedaan:
Ochtend versus middag
Er werden bij 135 paarden speekselmonsters genomen in de ochtend tussen 8:00 uur en 12:00 uur, deze werden vergeleken met monsters genomen tussen 14:00 uur en 18:00 uur in de middag. In dit geval ging het om paarden onder rustige omstandigheden in hun vertrouwde stal, zonder waarneembare stresssignalen. We zagen hierbij dat in een normale situatie ochtendmonsters inderdaad van nature meer cortisol bevatten dan monsters die in de middag genomen
werden, hetgeen klopte met de verwachting vanuit onze literatuurstudie vooraf.
Rustig versus gestrest
Vervolgens vergeleken we paarden die zichtbaar stress ervaarden met paarden die uiterlijk rustig bleven. Om stress op te
roepen werden er bij 25 paarden, die niet gewend waren aan scheren, met een draaiende scheermachine enige tijd over
hun lijf bewogen (zonder daadwerkelijk te scheren), waarna op verschillende tijden erna speekselmonsters werden genomen. Tegelijkertijd werden ook de uiterlijke reacties geobserveerd en genoteerd en werd de hartslag gemeten.
Paarden die op basis van hun reactie als ‘zeer gestrest’ werden beoordeeld, bleken ook de hoogste cortisolconcentraties
in het speeksel te hebben. Daarna kwamen de paarden uit de categorie ‘matig gestrest’. De ‘niet-gestreste’ paarden hadden de laagste cortisolconcentraties. Hetzelfde verloop zagen we terug in de hartslagmeting, waarbij de ‘zeer gestreste’ paarden ook de hoogste hartslag hadden.
Koudbloed versus warmbloed
Deze metingen van de veldproef zijn uitgevoerd bij 25 paarden van twee verschillende stallen, waarna deze met elkaar vergeleken zijn. Eén van deze stallen was een sportstal met voornamelijk sportpaarden en fokmerries. De andere stal had vooral koudbloedrassen. Hier hebben we aangetoond dat de paarden op de sportstal gemiddeld hogere cortisolconcentraties hadden dan de paarden van de koudbloedstal. Dit was zowel in rust als tijdens een stresspiek het geval. De koudbloedpaarden doen hiermee hun naam dus echt eer aan.
OBJECTIEF METEN
Er is toenemende aandacht voor paardenwelzijn. Hiermee ontstaat logischerwijs de vraag naar een manier om objectief te kunnen meten of een paard in een bepaalde situatie (te veel) stress ervaart. Aan het gedrag is dit namelijk niet eenvoudig en objectief en eenduidig te meten. Met
de cortisoltest in speeksel kan dit wel. De test is vooral goed bruikbaar om groepen paarden in verschillende situaties met elkaar te vergelijken, zoals wij in onze veldstudie ook hebben gedaan.
